Пасадзілі алею перамогі разам
Хутка Беларусь у чарговы раз сустрэне свята, якое нават праз гады не страчвае сваёй значнасці — 9 Мая — вялікае свята Перамогі. Ён па-ранейшаму пранікае ў самую глыбіню душы, кранае і хвалюе, а яшчэ выклікае пачуцці гонару і падзякі тым нешматлікім пакінутым у жывых ветэранам, якіх з кожным годам становіцца ўсё менш і менш.
Напярэдадні Дня Перамогі ў ААТ «Гродна Азот» праведзена акцыя памяці «Пасадзім алею Перамогі разам!».
У ёй прынялі ўдзел адміністрацыя прадпрыемства, прадстаўнікі грамадскіх арганізацый, прафсаюзнага камітэта, унітарных прадпрыемстваў, ветэраны працы «Азоту» і «Хімвалакно», заводская моладзь, а таксама кіраўніцтва горада.
Праз час чутны стогн званоў
У Беларусі адзначылі журботную дату — 75-годдзе з дня трагедыі ў вёсцы Хатынь, спаленай фашыстамі падчас Другой сусветнай вайны. З нагоды гэтай сумнай падзеі па ўсёй краіне прайшлі акцыі памяці. Гарадзенцы таксама не засталіся ў баку.
22 сакавіка каля брацкай магілы савецкім воінам і партызанам адбыўся мітынг-рэквіем «Скрозь час чутны стогн званоў» пры ўдзеле гарадскога кіраўніцтва, працоўных калектываў арганізацый і ўстаноў адукацыі Гродна і вобласці.
Адміністрацыя, прафсаюзны камітэт, работнікі і ветэраны працы ААТ «Гродна Азот» таксама прынялі ў ім удзел, ушанаваўшы памяць загінуўшых.
16 Ліпеня работнікі ААТ «Гродна Азот» адзначылі 73-ю гадавіну вызвалення гродна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
Афіцыйныя мерапрыемствы пачаліся яшчэ напярэдадні. У пятніцу, 14 ліпеня, на Кургане Славы адбыўся мітынг, у якім прынялі ўдзел кіраўніцтва, прадстаўнікі прафсаюзнага камітэта і члены ветэранскай арганізацыі ААТ «Гродна Азот».
З урачыстай прамовай выступіў кіраўнік адміністрацыі Кастрычніцкага раёна Алег Бялінскі. Ён падзякаваў усім ветэранам Вялікай Айчыннай вайны, якія асабліва пражываюць і вызвалялі Гродна, за вялікую перамогу.
— Сёння наш горад - гэта буйны эканамічны і культурны цэнтр Беларусі, адзін з найпрыгажэйшых гарадоў нашай краіны і ўсё гэта дзякуючы вялікаму подзвігу герояў, — падкрэсліў Алег Генадзевіч.
З вельмі мудрымі і кранальнымі словамі выступіў палкоўнік у адстаўцы, ветэран вайны ў Аўганістане, старшыня каардынацыйнай рады вайны ў Аўганістане ААТ «Гродна Азот» Аляксандр Лапковіч:
— Сённяшняе свята — гэта не толькі даніна бязмернай павагі тым, хто коштам свайго жыцця абараніў свабоду і незалежнасць нашай Радзімы. Гэта яшчэ адна важкая нагода асэнсаваць, у якім становішчы мы жывем і што трэба рабіць далей, каб не было паўтарэння той страшнай трагедыі, якая напаткала нас у 40-е гады.
Курган Славы быў узведзены ў памяць аб савецкіх воінах. Яго ўрачыстая закладка адбылася ў 1968 годзе. У гэтае месца была прывезена зямля з усіх рэгіёнаў Гродзеншчыны — з брацкіх магіл воінаў Чырвонай арміі, партызан, магіл герояў Савецкага Саюза, пахаваных на тэрыторыі Гродзенскай вобласці, з пагранічных застав і са спаленых вёсак. У падмурак Кургана закладзена капсула са зваротам да нашчадкаў, якую засыпалі зямлёй з салдацкіх касак. У знак павагі да ветэранаў і памяці аб падзеях ваенных гадоў на кожнае свята, прысвечанае Вялікай Айчыннай, тут збіраецца мноства людзей. Не застаюцца без увагі і іншыя памятныя мясціны. Напрыклад, брацкая магіла савецкім воінам і партызанам у гарадскім парку імя Жылібера, дзе 16 ліпеня з нагоды Дня вызвалення Гродна таксама адбыўся гарадскі мітынг, у якім прынялі ўдзел калектывы «Азота» і «Хімвалакно».
— Сёння наш горад святкуе адну з галоўных падзей у гісторыі — 73-ю гадавіну вызвалення ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, — кажа старшыня Гродзенскага гарадскога Савета дэпутатаў Барыс Фёдараў. — Для Гродна гэта свята ў першым радзе. Нашай зямлі не пашанцавала мець карысныя выкапні, цёплае сонца круглы год над галавой, мора. Нам пашанцавала, што тут жывуць такія працавітыя, разумныя, прыстойныя людзі, якія вельмі любяць сваю зямлю. Гродзеншчына багата паліта крывёй, і сёння, дзякуючы подзвігу, які здзейснілі воіны савецкага войска, ветэраны Вялікай Айчыннай вайны, мы можам жыць пад мірным небам у вельмі прыгожым і дагледжаным горадзе. Віншую гараджан са святам, жадаю ўсім здароўя і дабрабыту.
Па добрай традыцыі ў Дзень вызвалення Гродна падчас правядзення гарадскога мітынгу віншуюць бацькоў першага дзіцяці, якое з'явілася 16 ліпеня. У 2017 годзе ім стаў маленькі гродзенец, які нарадзіўся ў сям'і работніка ААТ «Гродна Азот», апаратчыка акіслення цэха цыклагексанон-1 Віталя Цапуркі. Малога назвалі Кірылам. Падарункі шчасліваму бацьку ўручылі першы сакратар гарадской арганізацыі ГА «БРСМ» Зоя Урбаш і старшыня раённай арганізацыі ГА «Белая Русь» Васіль Міхно.
Завяршыла святкаванне Дня вызвалення Гродна памятная акцыя, арганізаваная саветам ветэранаў працы нашага прадпрыемства, якая адбылася 17 ліпеня. Члены ветэранскай арганізацыі ўсклалі кветкі і вянкі да брацкай магілы і наведалі магілы ветэранаў Вялікай Айчыннай вайны, якія працавалі ў ААТ «Гродна Азот».
Азотаўцы прынялі ўдзел у святочных мерапрыемствах у дзень незалежнасці
3 ліпеня Беларусь адзначыла сваё галоўнае дзяржаўнае свята — Дзень Незалежнасці.
У Гродне святочная раніца пачалася з урачыстага мітынгу каля помніка савецкім воінам і партызанам у гарадскім парку імя Жылібера, а таксама шэсці і парада працоўных калектываў, у якіх традыцыйна прынялі ўдзел і работнікі ААТ «Гродна Азот».
Няхай светлая памяць жыве ў нашых сэрцах...
«Плачуць над магілаю бярозы, Клён сумуе паніклай галавой. З лісця падае раса, як слёзы, Асвячаючы воінаў спакой...»
22 чэрвеня — Дзень усенароднай памяці ахвяр Вялікай Айчыннай вайны. Вось ужо 76 гадоў гэтая дата болем адклікаецца ў сэрцах людзей, як напамін аб тысячах і тысячах нашых суайчыннікаў, якія загінулі ў гады ўсенароднага ліхалецця.
Чым далей сыходзяць у мінулае падзеі мінулай вайны, тым глыбей усведамляем веліч подзвігаў людзей, якія выратавалі мір ад гітлераўскай чумы.
Кожны год члены нашай ветэранскай арганізацыі ў дзень пачатку вайны наведваюць магілы, пахаванні загінуўшых воінаў і ўскладаюць да падножжа помнікаў і абеліскаў чырвоныя гваздзікі.
У 9 гадзін раніцы ў гэты чэрвеньскі дзень ветэраны «Азоту» сабраліся ля Кургана Славы. Мітынг адкрыў кіраўнік адміністрацыі Кастрычніцкага раёна Алег Бялінскі. Замерлі ў хвіліне маўчання, аддаючы даніну памяці загінуўшым, удзельнікі мітынгу, а пасля ўсклалі да Вечнага агню кветкі і вянкі.
Памятныя мерапрыемствы працягнуліся ў парку Жылібера ля мемарыяла ў гонар загінуўшых савецкіх воінаў. Жыхары Гродна, а ля Вечнага агню іх сабралася некалькі соцень, слухалі выступленні ветэранаў вайны і песні ў памяць аб загінуўшых. Пасля мітынгу па шматгадовай традыцыі ветэраны нашага прадпрыемства прадоўжылі аўтобусную паездку па месцах воінскіх пахаванняў Гродзенскага раёна.
Першы прыпынак быў ля Форта № 1. Тут на ўзвышшы ля жалезабетонных сцен форта ўсталяваны помнік загінуўшым у 1944 годзе савецкім воінам. Сярод квітнеючага лугу пад спевы птушак нашы героі. Гледзячы на гэтую прыгажосць, немагчыма ўявіць, што ў тыя далёкія дні тут шугалі пажары і ўставала дыбам зямля. І ў тым, што гэтае месца стала месцам пакланення і памяці, вялікая заслуга працаўніка цэха метанолу Віктара Саковіча. Ён коратка расказаў нам пра падзеі тых страшных дзён, гісторыю ўзнікнення гэтага пахавання і як ён са сваёй маці хадайнічалі перад адміністрацыяй горада аб устанаўленні гэтага помніка.
Каля помніка Балеснай маці Мікалай Санько прачытаў свой верш пра лёс 18-гадовай дзяўчыны Зіны Тусналобавай. Скончыўшы курсы медсясцёр, яна патрапіла на фронт. На сваіх далікатных плячах вынесла з поля бою больш за сто параненых. У адным з баёў сама атрымала сур'ёзнае раненне. У шпіталі ёй ампутавалі рукі і ногі. Перанясучы такую трагедыю, яна не страціла веру ў жыццё. Выйшла замуж і нарадзіла дваіх дзяцей. Жыла з сям'ёй у Полацку, дзе яе імем названа адна з вуліц, у яе гонар адкрыты музей. Яе жыццёвы подзвіг варты павагі і пакланення. Верш Мікалая Іванавіча выклікаў слёзы ва ўсіх прысутных.
У журботным маўчанні схілілі галовы ветэраны ля помніка загінуўшым воінам і мірным жыхарам у горадзе Сапоцкіне. Як кроплі крыві, чырвоныя гваздзікі ляглі на мармуровыя пліты. Прыемна было адзначыць, што акрамя нашых букетаў у помніка было шмат вянкоў і жывых кветак.
Апошнім прыпынкам нашага маршруту стаў помнік загінуўшым пагранічнікам — Камень Памяці. Устаноўлены ён у раёне Аўгустоўскага канала. Тут у першыя хвіліны вайны прынялі на сябе ўдар ворага нашы абаронцы граніцы.
Такі маршрут, які мы праехалі ў гэты чэрвеньскі дзень, вельмі патрэбны нам, ветэранам. Бо ў многіх з нас бацькі — удзельнікі Вялікай Айчыннай вайны. Іх ужо няма ў жывых, але, стоячы ў абеліскаў, успамінаеш сваіх родных і блізкіх, губляеш скупую слязу. Слёзы абмываюць нашу душу, яны — як тыя манеты, якія пакідаеш у месцах, куды абавязкова вернешся праз год. Светлая чыстая памяць няхай жыве ў сэрцах нашых людзей, нагадваючы пра спачуванне, міласэрнасць і любоў.
Дзень усенароднай памяці
22 чэрвеня, у Дзень усенароднай памяці ахвяр Вялікай Айчыннай вайны, у Гродне прадстаўнікі ўлады, прадпрыемстваў, арганізацый і грамадскіх аб'яднанняў усклалі кветкі і вянкі да помнікаў воінам, якія загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
Ва ўрачыстых мерапрыемствах, якія адбыліся на Кургане Славы і ў парку імя Жылібера, прынялі ўдзел прадстаўнікі працоўнага калектыва ААТ «Гродна Азот».
«На знішчэнне заставы, якая налічвае каля 40 чалавек, нямецкае камандаванне адвяло не больш за трыццаць хвілін. памежнікі пратрымаліся дзесяць гадзін! Загінулі ўсе, але не адступілі»...
Ветэран працы «Азоту» Віктар Манюта аб экскурсіі на памежную заставу імя Ф. П. Кірычэнкі і мужным подзвігу памежнікаў у 1941 годзе.
Некаторы час таму разам з Гродзенскай гарадской радай ветэранаў мне давялося пабываць на заставе імя Ф. П. Кірычэнкі. Яшчэ са школьнай лавы я ведаў пра подзвіг памежнікаў заставы В. Усава, а вось пра гераізм воінаў Ф. П. Кірычэнка не чуў нічога. Менавіта пра яе, не памяншаючы значэнні подзвігу ўсіх застаў (на заходніх рубяжах іх было 485), я хачу расказаць.
22 чэрвеня 1941 года прыкладна а палове чацвёртай раніцы ў начным небе над 4-й заставай 86-га Аўгустоўскага пагранічнага атрада з'явіліся фашысцкія самалёты. Аб тым, што здарылася страшнае, ніхто з ваяроў-памежнікаў і членаў іх сем'яў адразу думаць не жадаў. Многія палічылі: відаць, ваенныя вучэнні. І толькі калі першыя артылерыйскія снарады ўзарваліся на тэрыторыі заставы, стала зразумела, што гэта вайна. Камандзір заставы — старшы лейтэнант Феадосій Пятровіч Кірычэнка — пракрычаў: «Застава, да бою!», загадаў, каб жонкі і дзеці вайскоўцаў схаваліся ў склепе.
У накірунку заставы наступалі фашысцкія салдаты арміі «Цэнтр» — самай буйной нямецкай групоўкі, узброенай аўтаматычнай зброяй, пры падтрымцы бронетэхнікі і артылерыі. У памежнікаў былі толькі кулямёты, вінтоўкі і ручныя гранаты. Нягледзячы на значна праўзыходныя сілы суперніка, абаронцы межаў Радзімы, не разважаючы, прынялі няроўны бой. Па камандзе Феадосія Кірычэнка яны падпусцілі ворага на блізкую адлегласць і адкрылі агонь. Фашысты, якія не чакалі супраціўлення, кінуліся назад. Быўшы параненым, Кірычэнка павёў байцоў у контратаку.
Калі бітва прыціхла, камандзір заставы сабраў жонак і дзяцей памежнікаў і на возе адправіў у бліжэйшую вёску Доргунь.
Пяць спроб распачалі гітлераўцы, каб зламаць адчайнае супраціўленне нашых байцоў. Змаглі гэта зрабіць толькі з дапамогай танкаў, калі ў памежнікаў скончыліся патроны і гранаты. На знішчэнне заставы, якая налічвала каля 40 чалавек, нямецкае камандаванне адвяло не больш за 30 хвілін. Памежнікі пратрымаліся 10 гадзін! Загінулі ўсе, але не адступілі. Апошнім у сутычцы з супернікам упаў смерцю адважных Феадосій Кірычэнка.
Пасля вайны подзвіг памежнікаў заставы быў незаслужана забыты. Перашкаджала прызнаць заслугі байцоў у зялёных фуражках адсутнасць жывых сведкаў і тое, што нават магілы Кірычэнкі ніхто не бачыў. Толькі праз многія гады знайшлася жонка Феадосія Пятровіча. Яна і расказала аб першых гадзінах бою. Удалося адшукаць мясцовых жыхароў, якія ўказалі месцы, дзе пахаваны героі-пагранічнікі, распавялі некаторыя падрабязнасці.
Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у маі 2003 года 2-й (на момант пачатку вайны 4-й) пагранічнай заставе 16-га пагранатрада прысвоена імя лейтэнанта Кірычэнкі. Праз пяць гадоў на месцы гібелі атрада вырас мемарыяльны комплекс. Тут захаваліся падмуркі былых будынкаў. Для наведвальнікаў абсталявалі макет акопа і каманднага пункта часоў Вялікай Айчыннай вайны. Побач у брацкай магіле абаронцы заходніх рубяжоў былога СССР.
Цяперашнія вайскоўцы заставы імя лейтэнанта Кірычэнкі свята шануюць памяць аб загінуўшых. На заставе адкрыты музей, дзе сабраны некаторыя экспанаты часоў вайны, гістарычныя дакументы. Адноўлены спіс былых вайскоўцаў 4-й заставы. У жаўнерні — сімвалічны ложак Феадосія Кірычэнка, у двары — манумент, каля якога ўбор, сыходзячы на дзяжурства і вяртаючыся зваротна, хвілінай маўчання аддае даніну павагі загінуўшым. Падчас ранішняй пабудовы і вячэрняй паверкі першым у страі вымаўляецца імя Феадосія Пятровіча. Дарэчы, імя Кірычэнкі носіць і адна з гімназій Гродна. Старшакласнікаў прывозяць на заставу, навучэнцаў малодшых класаў тут прымаюць у піянеры.
Гэта была чацвёртая застава 86-га Аўгустоўскага пагранічнага атрада, якой камандаваў старшы лейтэнант Феадосій Кірычэнка. На месцы жаўнерняў зараз насыпы, падобныя на надмагіллі, і звон.
Бой доўжыўся дзесяць гадзін. Па словах доктара гістарычных навук Уладзіміра Верхася, аблога пачалася досвіткам, сілы былі няроўныя — пяціразовая перавага суперніка па колькасці, некалькі айчынных ручных кулямётаў супраць мінамётаў і авіяцыйных бомбаў. 22 чэрвеня 1941 гады тут, на ўскраіне вёскі Доргунь, абараняючы межы, загінулі ўсе памежнікі. На сённяшні дзень устаноўлены імёны дваццаці з іх.
Прадстаўнікі шматлікага калектыву ААТ «Гродна Азот», філіяла «Завод Хімвалакно» і ўнітарных прадпрыемстваў традыцыйна прынялі ўдзел у гарадскіх мерапрыемствах, прысвечаных святкаванню гадавіны Вялікай Перамогі.
З самай раніцы азотаўцы сабраліся, каб разам з прадстаўнікамі іншых прадпрыемстваў, арганізацый і ўстаноў адукацыі Гродна прайсці ва ўрачыстай калоне, тым самым прыняць удзел у даволі вядомай акцыі «І ў памяці навекі імёны».
Работнікі «Азоту» трымалі ў руках не толькі партрэты сваіх сваякоў. У шэсці памяці абавязкова павінны былі паўдзельнічаць ветэраны Вялікай Айчыннай вайны, якія калісьці працавалі на нашым прадпрыемстве: іх фатаграфіі з гонарам пранеслі ў калоне супрацоўнікі «Азоту» і «Хімвалакно», якія прадстаўлялі розныя грамадскія арганізацыі: п/о ГА «БСЖ», п /о ГА «БРСМ», п/о РГА «Белая Русь» і рада маладых працаўнікоў.
Далей шматлікая калона прайшла да Кургана Славы, дзе адбыўся ўрачысты мітынг, прысвечаны Дню Перамогі.
Віншаванне ветэранаў
5–6 мая 2017 года адміністрацыяй, прафсаюзным камітэтам і пярвічнымі арганізацыямі РГА «Белая Русь», ГА «БРСМ» арганізавана выязное віншаванне 25 ветэранаў і інвалідаў Вялікай Айчыннай вайны, вязняў і працаўнікоў тылу з уручэннем віншавальных паштовак, кветак, прадуктаў. Дадаткова з боку адміністрацыі прадпрыемства кожнаму ветэрану пералічана па 150 рублёў грашовай дапамогі. Двум ветэранам — Аляксею Якаўлевічу Латушкіну і Сямёну Ільічу Кемежуку — папярэдне ўзгоднена аказанне індывідуальнай дапамогі па лініі Чырвонага Крыжа.
«Мы памятаем, усіх памятаем, усіх і памянем, як паміналі кожны год... гэта святое!»
«Выхаваны вайной» — так гавораць аб пакаленні, якое Вялікая Айчынная заспела дзецьмі. Яны адчулі вайну сваімі дзіцячымі сэрцамі і запомнілі... Запомнілі па-свойму, бо забыцца на падзеі ваенных гадоў немагчыма ніколі. У гэтым годзе мы задаліся пытаннем: «Якая Вялікая Айчынная вайна была ў вачах дзіцяці?». З просьбай падзяліцца сваімі дзіцячымі ўспамінамі мы звярнуліся да ветэрана-азотчыка Васіля Чычагава. Калі пачалася вайна Васілю Мікалаевічу было ўсяго пяць гадоў...
Не так даўно ў вячэрніх навінах паказалі некалькі хвалюючых кадраў генеральнай рэпетыцыі Парада Перамогі: вынас Сцяга Перамогі пад музыку «Свяшчэннай вайны». Напісаная ў самыя першыя дні вайны, яна стала гімнам, стала галоўнай песняй краіны ў тыя самыя цяжкія для яе дні, тыдні, месяцы, калі вораг стаяў ужо пад самай Масквой. Не пад «Інтэрнацыянал» — гімн тых гадоў, пад «Свяшчэнную вайну» людзі сыходзілі на фронт. «Уставай, краіна велізарная!». І краіна ўстала, уся ўстала. «Ідзе вайна народная — Свяшчэнная вайна» — гэта быў не проста велічна-ўрачысты гімн, гімн-расповед, гімн-апавяданне, гімн-слава. Гэта быў гімн-набат, гімн-звон, які гучыць «у дні ўрачыстасцяў і бед народных». А тут — бяда, і песня-звон, песня-звон звяртаецца да народа: «Уставай на смяротны бой». «Свяшчэнную вайну» людзі прынялі адразу і назаўжды і не толькі за гэты заклік, але і за цвёрдае і катэгарычнае прадказанне перамогі: «Гнілой фашысцкай бязбожнасці загонім кулю ў ілоб, збіццю чалавецтва пазбіваем моцную труну». Гэтым прадказаннем яна перакінула мост да таго Сцяга Перамогі, які ўзвіўся над рэйхстагам у маі 45-га. Тады і быў пастаўлены завяршальны акорд у «Свяшчэннай вайне», і Сцяг Перамогі сам выбраў сабе ўрачыстае суправаджэнне. Усё было наканавана ў чэрвені 41-га. Узрушаючая па сіле эмацыйнага ўздзеяння на чалавека «Свяшчэнная вайна» на доўгія гады засталася ў падкорцы кожнага, хто перажыў Вялікую Айчынную, цесна пераплятаючыся там, у мозгу, з памяццю аб якія пайшлі і невернувшихся; з памяццю аб пазбаўленнях і пакутах пакінутых у тыле; з памяццю аб бамбёжках, пажарах і пастаянным голадзе; з памяццю аб надзеі на вяртанне з перамогай тых, чые лісты з фронту зачытваліся да дзірак, а цяпер сталі сямейнымі рэліквіямі і экспанатамі музеяў; з памяццю аб бязлітасных пахаванках і, вядома ж, з памяццю аб апошнім дні вайны — незвычайна сонечным і незабыўна радасным. Кожны раз, калі я чую велічна-ўрачыстую хаду «Свяшчэннай вайны», сляза мімаволі выдае хваляванне, а памяць — хочаш ты ці не — узнаўляе перажытае. Не ўсё — самае якое запомнілася. І памяць гэтая ў кожнага з нас свая, свая і ў мяне.
Першы дзень
Нядзелі 22 чэрвеня мы з братам Юрам (ён быў маладзейшы за мяне амаль на два гады) чакалі з нецярпеннем. Яшчэ б — мама вядзе нас у цырк глядзець львоў, штукароў і нейкіх паветраных гімнастаў і абавязкова купіць нам у антракце марожанае. З раніцы і я, і Юрась сталі дакучаць маме пытаннямі аб цырку і бясконцымі: «А мы не спознімся?». А потым раптам па радыё аб'явілі аб важных урадавых зносінах, і мама з бабуляй неяк адразу сталі сур'ёзнымі. Яны адразу загаварылі напаўголаса, каб мы з братам не чулі, аб таце, які быў у плаванні, і аб тым, што іх параход могуць патапіць. А чаму «патапіць» — нам не растлумачылі. У цырк мы ўсё ж пайшлі. І нават надзелі нашы прыбраныя белыя летнія гарнітурчыкі. Як звычайна, цырк быў поўны. Ды і ўвогуле, усё было пакуль як звычайна. Акрамя аднаго: перад тым, як аб'явіць антракт, канферансье папрасіў усіх ваеннаабавязаных з'явіцца ў ваенкаматы па месцы прапіскі... Пасля антракту зала напалову апусцела. Так для мяне вельмі наглядна пачалася вайна: адразу і вельмі многа.
У прытулак!
Неўзабаве горад сталі бамбіць і адразу з'явіліся зеніткі, пражэктары, бамбасховішчы. І ўжо мы ў садку аўтарытэтна разважалі пра зеніткі і пражэктары, якія мы самі бачылі і чапалі рукамі, расказвалі пра бамбасховішчы, колькасць якіх у горадзе расла з кожным днём. А бамбёжкі, асабліва ў першыя два гады, былі вельмі частымі і пераважна па начах. Але мы, як і ўсе, неяк «прыстасаваліся» (хоць гэта абсурдна гучыць). Радыё ніколі не выключалася — гэта закон. І калі сярод ночы чулася выццё сірэны, і радыё аб'яўляла (не менш за тры разы, пасля чаго ўключаўся метраном): «Грамадзяне, паветраная трывога!», мы з братам хутка паднімаліся, апраналі чаравічкі ці валёнкі, цёплыя паліто (спалі амаль цалкам апранутыя, каб не губляць часу) і хутка з бабуляй сыходзілі ў бамбасховішча.
Бабуля брала свой настаўніцкі партфель (яна казала «мой партфельчык»), дзе былі загадзя сабраны самыя неабходныя і важныя дакументы — карткі (іх страта асуджала людзей на голад), пашпарты, пасведчанні аб нараджэнні, некалькі пакінутых срэбных лыжак, грошы і іншыя неабходныя для жыцця паперы. І яшчэ бабуля брала вузел з пледам і некаторымі цёплымі рэчамі і крыху ежы — шмат тады проста не было. А вось мама, праводзіўшы нас, адпраўлялася на гарышча хаты дзяжурыць, т. е. лавіць (калі яны пападалі ў хату) «запальніцы». «Запальнічку» трэба было паспець злавіць, пакуль яна не разгарэлася, спецыяльнымі абцугамі, а схапіўшы, кінуць у бочку з вадой. Бочкі былі каля кожнага дома і заўсёды запоўненыя. Пра заканчэнне паветранай трывогі мы таксама даведваліся па вою сірэны і па радыё, якое было ў бамбасховішчах. Добра, калі адна трывога, а было ж і па дзве, а то і болей. Ці было страшна? Было! І нават вельмі! Асабліва першы час. Спускаешся пад зямлю, хай і неглыбока, але пад зямлю, ды і зверху насыпана з метр зямлі. Страшна, бо знадворку нешта страляла, ірвалася і грукацела. Страшна было за маму, якой не было з намі... Атмасфера ў бамбасховішчах была добразычлівая, бо тут збіраліся практычна адны і тыя ж. З найбліжэйшых дамоў. Ціхая гутарка дарослых супакойвала, і мы, бывала, засыпалі. Ці трэба казаць, што ўсе бамбёжкі абмяркоўваліся ў садку. Выказвалі ўсё — і што было, і чаго не было — любілі пафантазіраваць.
Шок
Казалі не толькі аб налётах, бомбах, зенітках. Часта ўспаміналі аб тым, што было тады, да вайны. І нават планы будавалі на потым. Я неяк пахваліўся: «Я на «эмцы» (даваенны легкавік) катаўся! Разам з Шамілем — нашым суседам. Класная машына. У Шаміля тата шафёр і нас крыху пакатаў. Ён добры і абяцаў нас яшчэ пакатаць, калі вернецца з вайны». Мы з Шамілем былі ўпэўненыя, што бацька вернецца і што мы ўволю накатаемся... Бяда прыйшла ўжо пасля вайны, у ліпені 45-го. Цёплы сонечны дзень, ціха і спакойна. І раптам нейкае нечалавечае выццё з суседняга дома, дзе жыў Шаміль з мамай і сястрой. Вакол нават усё прыціхла, толькі гэтае дзікае выццё цёткі Розы. Было страшна, бо зусім нядаўна, 9 траўня, усе мы разам радаваліся, смяяліся, абдымаліся, а дарослыя нават танчылі... І раптам! Бо вайна-то скончылася, не страляюць, не бамбуюць...
Артысты
Неўзабаве пасля пачатку вайны ў горад эшалонамі сталі прывозіць параненых. Іх было шмат, а бальніц і шпіталяў мала. Выйсце знайшлі: амаль усе нядаўна пабудаваныя школы падалі параненым. Знайшлася справа і для малышні у дзіцячых садках. Нас сталі рыхтаваць да выступленняў у шпіталях. Аказалася, што мы і спевакі, і танцоры, і чытальнікі. Вось толькі музыкаў не было. Выступаць у шпіталі перад байцамі лічылася вялікім гонарам. Мы стараліся не падвесці ні сябе, ні выхавацеляў. Канцэрты праходзілі альбо ў былой залі школы, дзе было піяніна, альбо ў калідорах. Прыходзілі ўсе, хто мог перамяшчацца. Не ведаю, якімі ўжо мы былі артыстамі, але прымалі нас хвацка, апладзіравалі шмат і доўга. Некаторыя крадком паходзілі міжвольную слязу, але мы гэта бачылі і яшчэ больш стараліся. Цяпер, праз многія гады, зразумела, чаму былі гэтыя скупыя мужчынскія слёзы. Бо ў многіх з нашых слухачоў дома засталіся такія ж хлопцы, а некаторыя з параненых і ўвогуле нічога не ведалі (ды і ведаць не маглі), дзе, як і што з іх дзеткамі. Часам, вельмі рэдка, былі і ў нас праколы — адбівалася хваляванне. Але і паўза ці замінка прымаліся залай цёпла і велікадушна. Вось так мы, хлапчукі і дзяўчынкі, не ўмелыя яшчэ ні чытаць, ні пісаць, імкнуліся дапамагчы дарослым і хоць маленькую, нават зусім малюсенькую, але ўнесці сваё ўкладанне ў агульную справу. Ці разумелі мы гэта? Ня думаю, што разумелі. Проста, як і ўсе, рабілі тое, што трэба было рабіць, і што мы маглі рабіць.
Самакат
Здзівіць нас, хлапчукоў, у вайну было не проста. Але часам такое здаралася. Неяк ішоў я па тратуары і раптам пачуў характэрны і добра знаёмы ўсім хлапчукам гук надыходзячага самакату на падшыпніках — мара любога хлапчука, незалежна ад таго сем гадоў яму ці трынаццаць. Якое ж было маё здзіўленне, калі я, адступіўшы да краю тратуара і азірнуўшыся, убачыў здаровага дзядзьку ў паношанай ваеннай форме і такой жа паношанай фуражцы. Ён сядзеў на нейкай калясцы, падабраўшы пад сябе ногі (так мне спачатку здалося), і з сілай, рытмічна адштурхоўваючыся кароткімі палкамі, хутка пракаціў міма мяне і спыніўся каля ганка крамы. Я асалапеў ад убачанага: ног у гэтага волата не было вышэй каленяў. І цялежка яго — проста кавалак шырокай дошкі, прыкрыты зверху нечым мяккім і дэрматынам, а знізу — дзве палкі (словы «вось» я тады не ведаў) з насаджанымі на іх падшыпнікамі. Рэшткі ног сцягваў прымацаваны да дошкі папружка — гэта дазваляла, адціснуўшыся на руках, пераадольваць невялікія перашкоды і нават паднімацца па невысокіх прыступках. Сведкам такога ўздыму я і аказаўся — інвалід ехаў у краму, і за плячыма ў яго быў відны мяшок (сідар — В. Ч). А ў мяне было падвойнае пачуццё — захапленне і спачуванне, але захаплення было больш. І хіба можна параўноўваць цяперашнія каляскі з той дошкай на падшыпніках, з тым «інвалідным самакатам»!
Сухары
Наймацнейшая памяць перажытых ваенных гадоў — цяжкая памяць аб голадзе. Пастаяннае жаданне чаго-небудзь паесці, ну хоць чаго-небудзь! Дома ўсё, што можна было абмяняць на хлеб, крупы, муку ці бульбу, было абмяняна ў першыя два гады, калі картачныя нормы ішлі ўніз. Гэта быў не той блакадны голад, пра які мне, студэнту Ленінградскай «тэхналожкі», расказвала мая ленінградская бабуля Яўгенія Фёдараўна Прыбыткава (Жэнюля, як мы яе клікалі), якая перажыла блакаду, але гэта быў голад.
І ўсё ж, ну хоць часам, могуць быць цуды? Могуць! І бываюць, праўда, вельмі рэдка. Аб такім цудзе па-парадку.
Мой тата Мікалай Васільевіч Чычагаў, патомны марак, усю вайну праплаваў на сухагрузах, якія сістэматычна курсіравалі паміж Англіяй і паўночнымі партамі Саюза — Мурманскім і Архангельскім. У Англіі караван суднаў загружаўся амерыканскай ваеннай тэхнікай і прадуктамі (тушонка, яечны парашок, маргарын, тлушчы і т. д) і накіроўваўся ў Саюз — «ленд-ліз». Частку судоў з каравана немцам атрымоўвалася патапіць (памятаеце Ў. Пікуля «Караван PQ-17»? Дык гэта і аб маім бацьку і яго таварышах). Іншая частка (часам і меншая) дасягала порта разгрузкі. Разгружаліся — і назад. І так усе доўгія гады вайны. Калі татаў «Дыксан» прыходзіў у Архангельск, тата дзень-другі быў з намі, і мы з Юрам ведалі, што кожны раз ён прывозіў што-небудзь смачнае, што-небудзь з ежы. Так было і на гэты раз. Быў позні вечар, мы ўжо амаль спалі. Але, пачуўшы знаёмы голас, хутка падняліся. Тата адкрыў дзве не вельмі вялікія валізкі. У сярэднім былі сухары, шмат чорных сухароў, а ў чамадане паменш — шакалад (тата сказаў: «Такой даюць ангельскім лётчыкам»), галеты, тушонка і некалькі слоікаў нейкіх пікуляў (што гэта такое я і цяпер толкам не ведаю) — казачнае багацце. Убачыўшы ўсё гэта, мы з Юрам, не змаўляючыся, накінуліся на сухары. І хоць тата ўпарта прапаноўваў нам шакалад і печыва, мы з захапленнем грызлі сухары, і яны былі для нас смачнейшыя. Сталыя стаялі побач і моўчкі глядзелі на наша баляванне, а тата чамусьці плакаў і не адымаў хустку ад вачэй. Для нас гэта было сапраўднае свята: хлеб, і яго шмат, і яго можна есці, колькі хочаш! І што можа быць лепш за гэта? Ды ні-чо-га... А тата працягваў выціраць слёзы — значыць не дарма ён доўгія месяцы, што быў у плаванні, палову сваёй хлебнай нормы пераводзіў у сухары. Калі я быў старэйшы, ён расказваў, што так рабіла амаль уся каманда судна, бо ва ўсіх дома заставаліся сем'і, дзеці, і ўсе ведалі, што дома кожны кавалак хлеба на вагу золата. Вось так тата зладзіў нам свята з сухарамі. І гэта ніяк не можа забыцца.
У гэтым годзе, як і шмат гадоў таму, 9 мая «Свяшчэнная вайна» прагучыць не адзін раз, не пакінуўшы абыякавым нікога з тых, хто перажыў вайну. Гэта не лёгкі дзень, цяжкі. Нават для такіх, як я. Ён цяжкі не памяццю аб цяжкасцях і пазбаўленнях, з якімі мы пражылі тыя гады. Цяжкі ён бязмерна ўдзячнай памяццю аб тых, хто не вярнуўся і каго ўжо няма з намі. Памяццю аб тых пераможцах, якіх ты ведаў, з якімі ты жыў бок аб бок доўгія гады, якія цябе вучылі і былі тваімі настаўнікамі па жыцці, па працы, і ты іх паважаў, шанаваў і нават схіляўся перад імі. Гэта ж іх свята, а іх амаль і не засталося... Мы памятаем, усіх памятаем, усіх і памянем, як паміналі кожны год... ГЭТА СВЯТОЕ!
Члены пяршоўкі «БСЖ» наведалі ветэрана вайны
Заўсёды вельмі прыемна наведваць людзей, якія вас шчыра чакаюць. Так заўсёды чакае і рада зносінам ветэран Вялікай Айчыннай вайны Ларыса Аляксееўна Герасімёнак. Мы, у сваю чаргу, вельмі ганарымся тым, што ў цэнтралізаваным аддзеле тэхнічнага кантролю ААТ «Гродна Азот» працавала такая жанчына, бо Ларыса Аляксееўна ўражвае сваёй жыццярадаснасцю і абаяннем!
У гады вайны Ларыса Аляксееўна, як медработнік, была прызвана медсястрой у шэрагі Савецкай арміі ў 1944 годзе, мае ўзнагароду «За перамогу над Германіяй». У той страшны час яна не толькі пераносіла і бінтавала параненых, але і займалася пагрузкай авіяцыйных бомб. А самы галоўны яе подзвіг — яна была побач з мужам-бамбардзіроўшчыкам, заўсёды чакала яго вяртання. Нажаль, узнагарод мужа яна не захавала і распавядаць пра вайну не хоча, па ўсёй бачнасці, жадае забыцца гэтыя жудасныя гады. Затое з задавальненнем цікавіцца былымі калегамі, іхнім лёсам і жыццём іх дзяцей.
Працуючы ў ЦАТК, яна выконвала адну з самых адказных прац у аддзеле — працу прэпаратара (рыхтавала і правярала разнастайныя растворы для лабараторый вытворчасці капралактаму). У свой час Ларыса Аляксееўна ўдзельнічала ў самадзейнасці: спявала ў народным хоры «Росніца».
«Памятае сэрца, не забудзе ніколі»
Усё далей углыб адыходзяць падзеі Вялікай Айчыннай вайны. Час зараўнаваў акопы, каласуюцца хлеба на палях былых бітваў, зноўку адбудаваны разбураныя фашыстамі гарады і вёскі. Сляды вайны знікаюць з твару зямлі, але рэха яе да гэтага часу не заціхае ў людскіх душах. Падзеі тых памятных гадоў не павінны знікнуць з нашай памяці. «Помніць сэрца, не забудзе ніколі» — пад такой назвай 4 траўня прайшла ў ААТ «Гродна Азот» святочная вечарына, прысвечаная святкаванню 72-й гадавіны Вялікай Перамогі.
У рамках канцэртнай праграмы азотаўцы змаглі пачуць сваіх любімых выканаўцаў, у тым ліку Генадзя Якалцэвіча з цэха КІПіА, Андрэя Клунейку (цэх карбамід-4), дырэктара ТАА «АзотТамілаСэрвіс» Людмілу Булычову, былога работніка службы бяспекі ААТ «Гродна Азот» Аляксандра таксама народны хор «Росніца».
Дзякуючы таленту артыстаў і вядучых вечара, кожны, хто прыйшоў у залу, змог адчуць урачыстую і кранальную атмасферу гэтага вялізнага для нас свята — свята са слязамі на вачах.
«І ў памяці навекі імёны...»
«Калі памяць аб герою той Вайны да гэтага часу жывая. Калі агонь той Вайны да гэтага часу ў вашых сэрцах. Калі вы жадаеце захаваць успаміны аб вашых бацьках, дзядах, прадзедах. Калі ваша мама, бабуля ці прабабуля ратавала параненага байца з поля бою. Калі ваш сваяк быў вязнем канцлагера, партызанам ці працаваў у тыле. Прыміце ўдзел у акцыі «І ў памяці навекі імёны...»
Грамадскае аб'яднанне «Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі» запрашае прыйсці 9 мая 2017 года на мітынг, прысвечаны 72-й гадавіне Вялікай Перамогі, і прыняць удзел у шэсці з партрэтамі сваіх герояў Вялікай Айчыннай вайны.
Захаваем іх імёны навекі ў нашай памяці!
«Прачытаем вершы пра вайну разам»
З 4 па 14 красавіка 2017 года ў ААТ «Гродна Азот» інфармацыйна-рэдакцыйны аддзел сумесна з парадай ветэранаў прадпрыемства і РГА «Белая Русь» праводзіць акцыю «Прачытаем вершы пра вайну разам», прысвечаную 9 Мая.